چرا بايد بذر توليد كنيم

دكتر محمدعلى ملبوبى*

چرا بايد بذر توليد كنيم؟ اين سئوالى است كه قطعاً سال هاى سال در بخش كشاورزى كشور مطرح است. اما واقعاً چرا؟ صرفه جويى ارزى؟ توليد در داخل؟ خودكفايى؟ عدم وابستگى؟ كسب درآمد؟ اشتغال زايى؟ يا... شايد اين پاسخ ها اولين توجيهاتى باشد كه بر ذهن تصميم سازان كشور و حتى مردم عادى برسد. در بعضى موارد انگيزه هايى مانند كسب درآمد حتى مشوق بخش خصوصى بوده است تا در مواردى انگشت شمار اقدام به توليد بذر برخى صيفى جات نمايد.اما اجازه دهيد از ديدگاه تخصصى ژنتيك به اهميت و ضرورت اين مسئله مهم بپردازيم. هم اكنون و پس از سال ها تلاش محققين، متخصصين و مسئولان بخش كشاورزى، معرفى رقم و توليد بذر تنها چند گياه (شامل چغندر قند، ذرت، سيب زمينى، پنبه، گندم، جو و برنج) در ايران صورت پذيرفته است. در بقيه موارد و از جمله در بخش عمده اى از محصولات فوق، بذور مصرفى كشاورزان به كشور وارد مى شوند. اين موارد شامل بذر تقريباً تمامى صيفى جات (گوجه فرنگى، كدو، بادنجان، خيار و...) نهال درختان و حتى بذر چمن فضاى سبز شهرها مى شود و هر سال ارقامى جديد و جديدتر با بسته بندى هاى عالى و كيفيتى بهتر.اين مقدمه نشان مى دهد: اولاً توانايى لازم براى توليد بذر در كشور وجود دارد، زيرا در مواردى كه اراده مسئولين و متخصصين جارى بوده است (مثال هاى فوق)، موفق به توليد بذر با كيفيت مطلوب بوده ايم، ثانياً توليد بذرهاى مادرى و حتى معرفى ارقام متعددى از گندم، چغندر و برنج، جو و ذرت كه هم اكنون در مناطق مختلف كشور كشت مى شوند بهترين شاهد براى موفقيت در اين بخش است. ثالثاً دليل اصلى ناكافى بودن و محدود بودن گستره فعاليت ها، در وهله اول به عدم درك اهميت موضوع و در نتيجه مقطعى بودن عزم مسئولين امر و محدود بودن تصميمات به محصولاتى خاص برمى گردد كه موضوع اصلى اين نوشتار است.بارها به اين مزيت نسبى افتخار كرده ايم كه كشور ما جزء پنج كشور اول جهان از نظر تنوع زيستى است. به سبب برخوردارى از اقليم هاى مختلف، اين سرزمين پهناور مامن گونه هاى متعددى بوده است كه با شرايط مختلف آب و هوايى و خاكى آن سازگارى يافته اند. بديهى است اين گونه هاى سازگار مى توانند مبناى معرفى ارقامى با سازگارى اقليمى بيشتر و در نتيجه توسعه پايدار كشاورزى كشور باشند. از سوى ديگر، واردات بذر و معرفى ارقام پرمحصول با منشاء خارجى هم به پايدارى توليدات كشاورزى لطمه مى زند و هم باعث كنار گذاردن تدريجى ارقام و ژرم پلاسم بومى مى شود. در گزارشى آمده بود آنچه باعث لطمه به تنوع ژنتيكى ژرم پلاسم ذرت در مكزيك مى شود، ارقام تراريخت نيستند بلكه ورود ارقام بذور پرمحصول از سوى كمپانى هاى پرقدرت آمريكايى به مزارع ذرت است كه باعث اكراه كشاورزان مكزيكى از به كارگيرى ارقام متنوع خود مى شود. در ايران نيز گزارش هاى غيررسمى متعددى از حذف كامل برخى ارقام صيفى از فهرست بذور قابل كشت در مزارع ايرانى و احتمالاً انقراض آنها حكايت دارد. اين اخطارى است كه همچنان قابل اغماض تلقى مى شود و اين چشم پوشى از گنجى است كه شايد براى هميشه از دست مى رود. كشاورزان ما و طبيعت سرزمين كشور ما، بذرهايى را طى قرون متمادى پرورش داده اند كه نه تنها سازگارى شگفت آورى به شرايط محيطى (مساعد يا نامساعد) اقليم هاى مختلف ايران دارند بلكه داراى عطر و طعمى هستند كه به ذائقه ايرانى خوش تر مى آيد. ولى واردات بذر بر تمامى اين مزايا غلبه كرده است. حتى پژوهش هاى ما به سوى چگونگى بهره گيرى از ارقام وارداتى و يا تهيه هيبريدهايى از آنها سوق يافته است.
اين موضوع مهم يك پيش نياز اصلى دارد و آن اينكه تغييرى در تفكر متخصصين در وهله اول و سپس در مسئولين ايجاد شود كه چرا بايد بذر توليد كنيم.
اميدواريم اين مختصر، انگيزه لازم را براى تفكرى مجدد درباره اين موضوع مهم فراهم آورد و اين موضوع توسط متخصصين مربوط بهتر تبيين شده و موجب رجوع بيشتر پژوهشگران ژرم پلاسم بومى ايران شود. يافته هاى آنان مسلماً در تصميم سازى مسئولين امر نقش اساسى خواهد داشت.
*عضو هيات علمى پژوهشگاه ملى مهندسى ژنتيك