به مناسبت سالروز درگذشت ياكوب برنولى

نابغه حساب احتمالات

نگين كرويى

وقتى كه دانش آموزان دبيرستانى در حال سر و كله زدن با محاسبات ديفرانسيل و انتگرال هستند، زمانى كه مهندسان، ميزان تحمل بار ساختمان هاى خود را حساب مى كنند يا موقعى كه بازيكنان قهار «سيستم» بازى خود را براى برد حتمى خويش در نظر مى گيرند، همه و همه، از يك ابزار محاسبه اى استفاده مى كنند كه يك رياضيدان سوئيسى به نام ياكوب برنولى آنرا با يارى برادرش يوهان، كشف، يا به عبارتى تكميل كرد. اكنون در سالگرد درگذشت ياكوب برنولى، يعنى شانزدهم اوت سال ۱۷۰۵ميلادى، با بخشى از زندگى اين دانشمند نابغه آشنا مى شويم.
ياكوب برنولى كه در ششم ژانويه سال ۱۶۵۴ميلادى، در شهر بال كشور سوئيس به دنيا آمد و امروز دقيقاً ۳۰۰سال از تاريخ فوت او مى گذرد، ابتدا به تحصيل در رشته هاى الهيات و فلسفه پرداخت. اما علاقه واقعى او، كه پدرش، يكى از بازرگانان معروف ادويه در شهر بال، موفق نشد او را از پرداختن به آن بازدارد، علوم رياضيات و نجوم بود. ياكوب اسرار اين علوم را بيشتر با تلاش خود ياد گرفت. او در عين حال برادر جوان ترش يوهان كه ۱۲سال از او كوچكتر بود را نيز با اسرار اين درك علمى آشنا ساخت.
برنولى پس از پايان دوره تحصيلى خود در رشته الهيات، به عنوان معلم سرخانه در ژنو آغاز به كار كرد. او طى اين دوره، گذارش به كشورهاى فرانسه، هلند و انگليس افتاد و در همه جا، در تلاش تماس با سران و دانشمندان علوم طبيعى بود. او از جمله موفق به ديدار شاگرد رنه دكارت فيلسوف فرانسوى، يعنى پژوهشگر انگليسى روبرت بويل شد، كه در زمينه خواص گازها به مطالعه مشغول بود. برنولى، پس از بازگشتش به سوئيس از سال ۱۶۸۳در دانشكده بال به تدريس علم مكانيك پرداخت. ۴سال پس از آن، او در همين دانشگاه پروفسور رشته رياضيات شد.از طريق مطالعه نشريه تخصصى «Acta Eruditorum» كه در شهر لايپزيگ چاپ مى شد، براى نخستين بار توجه برادران برنولى، به طرح هاى رياضيدان آلمانى گوتفريد ويلهلم لايب نيتز درباره محاسبات ديفرانسيل و انتگرال جلب شد. اين دو برادر مطالعات خود را در اين زمينه تشديد كردند، تا اين تئورى جديد را درك كنند و آنها با سيستماتيزه و تكميل نمودن آن، اين روش محاسبه را قابل تدريس و قابل فهم نمودند. لايب نيتز در نامه نگارى هاى خود با آنها، بارها از اين زحمات برادران برنولى قدردانى كرده است.اما متاسفانه روابط بين دو برادر رو به وخامت گذاشت. يوهان براى رسيدن به سمت پروفسور رياضيات دانشگاه بال، با برادرش به رقابت پرداخت و ياكوب برادر جوان تر خود را به سطحى بودن متهم ساخت. اطرافيان آنها، شاهد بودند كه اين مناقشات، اغلب لحنى نفرت برانگيز به خود مى گرفتند.پس از درگذشت ياكوب برنولى در سال ۱۷۱۳ميلادى اثرى از او انتشار يافت با عنوان «علم محاسبه احتمالات» كه حاصل تلاش هاى او در آخرين سال حياتش بود و به توضيح حساب احتمالات مى پرداخت. در اين اثر، برنولى براى نخستين بار در تاريخ علم رياضيات، قانون اعداد بزرگ را مطرح مى سازد، كه اساس محاسبات آمار و ارقام است. اين امر براى كسانى كه تاس بازى مى كنند بدين معناست كه هر چه شمار تاس هاى ريخته شده بيشتر باشد، به همان نسبت نيز احتمال آن افزون تر مى شود كه عدد ۶ ريخته شود. اما احتمال آمدن اعداد ديگر نيز به همين ميزان افزايش مى يابد.
برنولى با جابه جايى و تغيير و تحولى كه در محاسبات خود انجام داد ابزارى به وجود آورد كه اگرچه قادر نيست به پيشگويى تك تك رفتارهاى انسانى بپردازد اما، در محاسبات كلى اين امكان را به دست مى دهد كه وقوع منطقى اتفاقات، قابل تخمين باشد. برنولى به كسانى كه در اين دنيا با ورق يا رولت، بنده سيستم بازى خود هستند، اندرز روشنى مى دهد به اين صورت كه «اين كاملاً مسلم است كه يك فرمول رياضى نمى تواند قادر باشد، براى ما آينده را مشخص نمايد و كسانى كه به چنين امرى معتقدند، در گذشته به جادوگرى اعتقاد داشتند.»
www2.dw-world.de
روزنامه شرق