بفرماييد خون

فداكارى دو سويه در خفاش هاى خون آشام

جرى ويلكينسون
ترجمه: كاوه فيض اللهى

هيچ گونه اى بيش از خون آشام ها (Vampire) در بدفهمى و ترس از خفاش ها نقش نداشته است. سه گونه خفاش خون آشام در آمريكاى مركزى و جنوبى به سر مى برند و همانطور كه از نامشان برمى آيد، اختصاصاً از خون تغذيه مى كنند. خفاش خون آشام پاپشمالو (Diphylla ecaudata) و خفاش خون آشام سفيدبال (Diaemus youngi) خون پرندگان را ترجيح مى دهند و استاد بالا رفتن از شاخه هاى درخت براى تغذيه از خون مرغان در حال خواب هستند. خفاش هاى خون آشام معمولى (Desmodus rotundus) خون پستانداران را مى پسندند و معمولاً جايى يافته مى شوند كه گاو، اسب و ساير احشام فراوان باشند. در غياب احشام از خون خوك خرطوم دار، گوزن، آگوتى، پكارى و شيردريايى تغذيه مى كنند.
ترس از خفاش هاس خون آ شام بى دليل نيست. گاهى به انسان حمله مى كنند كه اغلب پس از خروج احشام از يك ناحيه رخ مى دهد. گاز خون آشام ها دردناك نيست اما مى تواند خطرناك باشد زيرا معلوم شده كه اين خفاش ها مى توانند ناقل بيمارى هارى منجر به فلج باشند. از آنجا كه اين خفاش ها خودشان نيز در برابر اين ويروس آسيب پذيرند، جمعيت هايشان در پاسخ به همه گيرى هارى دچار افت دوره اى مى شود. رفتار چشمگير شراكت در خون در اين خفاش ها كه طى آن خفاش هاى شكم سير براى دوستان گرسنه شان خون بالا مى آورند، قطعاً موجب تسهيل انتقال ويروس هاى زنده در بزاق از جمله ويروس هارى مى شود.
شراكت خون در خفاش هاى خون آشام مثال نادرى از فداكارى دوجانبه در ميان جانوران است (اصل «پشت مرا بخاران من هم پشت تو را خواهم خاراند»). درك اين نكته كه چرا خفاش ها حتى با وجود خطر آلودگى باز هم غذايشان را با يكديگر شريك مى شوند نيازمند آگاهى از سازمان اجتماعى و تاريخ طبيعى اين موجودات خارق العاده است.
خفاش هاى خون آشام معمولى براى خوابگاه روزانه از غار ها، تونل ها يا سوراخ درختان استفاده مى كنند. با آنكه برخى خوابگاه ها ممكن است شامل بيش از دو هزار خفاش باشد، اغلب كلنى ها از ۲۰ تا ۱۰۰ خفاش تشكيل مى شوند. در هر كلنى، گروه هاى ده تا بيست تايى ماده ها اغلب سال ها با هم مى خوابند. بعضى از اين ماده ها با هم خويشاوند هستند، زيرا فرزندان هر ماده پس از آنكه در سال دوم عمرشان به بلوغ جنسى رسيدند با مادرشان مى مانند. اما از آنجا كه ماده هاى بالغ خوابگاه روزانه شان را گاهى عوض مى كنند، گروه ماده ها از افراد غيرخويشاوند نيز تشكيل مى شوند. گروه هاى ده تايى نرها نيز ديده مى شود اما با هم خويشاوند نيستند و خيلى با هم نمى مانند. نر هاى جوان در سن ۱۲ تا ۱۸ ماهگى و اغلب پس از نبرد با نرى بالغ در گروه زادگاه شان محل تولد خود را ترك مى كنند. معمولاً يك نر بالغ با ماده ها و بچه هايشان مى خوابند، در حالى كه نر هاى ديگر در همان نزديكى آويزان مى شوند و هرازگاهى براى دسترسى به ماده ها وحشيانه مى جنگند، به طور متوسط يك نر در محلى مناسب پدر نيمى از توله هايى است كه ماده هاى گروه به دنيا مى آورند و در حدود دو سال موقعيت خويش را حفظ مى كنند.
بنابراين گروهى از خفاش هاى خون آشام معمولى كه با هم مى خوابند معمولاً از چند نر بالغ غيرخويشاوند و مجموعه هايى از ماده ها و فرزندانشان تشكيل مى شوند كه از طريق تبار مادرى با هم خويشاوندى دارند.
خون آشام ها نسبت به خفاش هاى هم جثه خويش، وقت بيشترى را صرف نگهدارى و مراقبت از بچه ها مى كنند. ماده ها هربار يك توله به دنيا مى آورند كه وزنش تقريباً ۲۰ درصد وزن بدن مادر (۳۰ تا ۳۵ گرم) است. گرچه توله ها در هنگام تولد فعال هستند، اما به كندى رشد مى كنند و تا بيش از شش ماه همچنان از مادرشان شير دريافت مى كنند. ماده ها اندكى پس از تولد كمبود رژيم غذايى شان را با خون بالا آورده شده جبران مى كنند و در طول سال نخست نيز به تناوب اين كار را تكرار مى كنند. توله ها پس از شش ماهگى پرواز مى كنند اما تا پيش از يك سالگى به وزن افراد بالغ دست نمى يابند.
خون آشام هاى معمولى براى يافتن طعمه از بويايى و صدا استفاده مى كنند. ماده هاى متعلق به يك خوابگاه در نواحى مجاور شكار مى كنند و با تعقيب و تاراندن خفاش هاى ديگر از محل دندان گزيدگى خود دفاع مى كنند. حتى هنگامى كه طعمه فراوان باشد نيز موفقيت در رسيدن به يك وعده خون مى تواند دشوار باشد. خفاش براى گازگرفتن نخست بايد با استفاده از گيرنده هاى گرماى واقع بر بالشتك بينى اش، منطقه گرمى كه رگ هاى خونى اش نزديك به سطح پوست جريان دارند را تعيين موقعيت كند. سپس با استفاده از دندان هاى پيش خود كه به تيزى تيغ هستند تكه كوچكى از پوست را درست مانند يك قطعه چمن كنده شده در زمين گلف، مى برد. مواد ضد انعقاد در بزاق خفاش تضمين مى كنند كه خون تا زمانى كه خون آشام آن را با زبانش مى ليسد آزادانه جريان داشته باشد. مهارت هاى تغذيه اى اين خفاش ها با افزايش سن بهبود مى يابد: آنهايى كه بين يك تا دو سال دارند، به طور متوسط از هر سه شب يك شب بى غذا مى مانند، اما آنهايى كه بيش از دو سال دارند تنها يك شب از هر ده شب ناموفق هستند. ناكامى ناشى از احتياط جانوران مورد حمله است كه گاهى تلاش مى كنند خفاش هاى مزاحم را از خود دور كنند. جاى شگفتى نيست كه خفاش هاى جوان گاهى همزمان و گاهى پس از مادرشان از همان زخمى كه او ايجاد كرده تغذيه مى كنند و شايد افرادى شب هاى پياپى به يك محل زخم مراجعت كنند. چنانچه خفاشى از كسب يك وعده خون ناكام بماند، به خوابگاه باز مى گردد و با ليسيدن لب هاى يك همخوابگاهى از او درخواست خون مى كند. احتمال آنكه خفاشى خون بالا آورده و آن را با ديگرى شريك شود به ارتباط و خويشاوندى آن با خفاش گرسنه بستگى دارد. خفاش ها هرگز در خون با هم شريك نمى شوند مگر آنكه بيش از ۶۰ درصد اوقات را با هم در يك خوابگاه به سر برده باشند. بيشتر موارد اشتراك خون در ميان خفاش هاى خويشاوند رخ مى دهد، اما نه تمام موارد.


ناكامى در تهيه خون خطرناك است زيرا خفاشى كه سه روز گرسنه بماند خواهد مرد. از آنجا كه خفاش هاى گرسنه كندتر از خفاش هاى تازه خون خورده وزن از دست مى دهند، انتقال خون زمان بقاى بيشترى به گيرنده مى دهد و در مقايسه از دهنده كمتر مى گيرد. بنابراين چنانچه اشتراك خون دوطرفه باشد، هر دو خفاش از اين رابطه سود خالص خواهند برد. در غياب اين فداكارى دوجانبه، مرگ و مير ساليانه بايد از ۸۰ درصد نيز فراتر رود، اما گاهى خفاش خون آشام ماده اى پيدا مى شود كه بيش از ۱۵ سال در طبيعت زنده مانده است.
يكى از مسائلى كه دهنده خون با آن روبه رو است آن است كه از كجا بداند گيرنده نيز فداكارى حقيقى است و نه متقلبى كه خون مى گيرد اما وقتى نوبتش شد پس نمى دهد. يكى از راه هايى كه خفاش ها مى توانند دست كم ميزان گرسنگى يكديگر را ارزيابى كنند در زمانى است كه همديگر را مى جورند. خفاش هايى كه خوب تغذيه كرده باشند معمولاً در عرض ۳۰ دقيقه از خونى كه خورده اند معادل بيش از نصف وزن بدنشان جذب مى شود كه اين باعث مى شود شكم شان باد كند. اين تورم روده احتمالاً ضمن فرآيند جوريدن كه همواره درست پيش از بالا آوردن خون ايجاد مى شود، مورد توجه خفاش ديگر قرار مى گيرد. از آنجا كه هم جوريدن يكديگر و هم شراكت خون تنها در ميان افرادى روى مى دهد كه همخوابگاهى قابل اعتماد هم باشند، ظاهراً وفادارى شريك براى دوام اين نظام تبادل متقابل شگفت انگيز ضرورى است.
Wikinson, J. 2001 . Bat Blood Donors. in The New Encyclopedia of Mammals. ed. D. Macdonald. Oxford University Press. pp. 766-767.
روزنامه شرق