نامعادله منقطع

با كمى گرماى بيشتر و كود اضافه شايد يك گياه پژمرده بتواند سرزنده و شاداب شود. اما تمام اين چيزهاى خوب بدون آب براى گياهان بى معنى اند. طبق تحليل هاى اخير، بخش هاى وسيعى از جنگل بارانى آمازون كه منطقه اى به بزرگى غرب اروپا را شامل مى شود، احتمالاً با تبديل به ساواناهاى خشك براى هميشه به پايان كار خود مى رسد؛ وضعيتى كه حتى با عادى شدن شرايط اقليمى احتمال بازگشت به شكل اوليه برايش وجود ندارد. اين پيش بينى ناگوار از روى آخرين يافته هاى «آزمايش كلان مقياس زيست سپهر/ هوا سپهر در آمازون» صورت گرفته كه بلند پروازانه ترين پروژه صحرايى است كه تاكنون در يك اكوسيستم استوايى انجام شده است.
از ۱۹۹۹ در اين پروژه كه از سوى دولت برزيل، سازمان ناسا و اتحاديه اروپا حمايت مالى مى شود، ۸۰۰ دانشمند گرد هم آورده شدند كه جنگلى به وسعت ۶ ميليون كيلومتر مربع را با هواپيما، ماهواره و برج هاى سيار مجهز براى پى بردن به طرز كار جنگل زير نظر گرفته اند. اين پژوهشگران اگرچه هنوز براى دستيابى به يك تصوير كامل راه درازى در پيش دارند اما گمان مى كنند كه در حال حاضر هم آنقدر اطلاعات در دست دارند كه بتوانند نحوه تاثيرگذارى اكوسيستم پيچيده آمازون را بر گرمايش جهانى، زيادى دى اكسيد كربن و ساير تغييرات مورد ارزيابى قرار دهند. داده هاى حاصل از دو پژوهش انجام شده در اين پروژه از روند شكل گيرى ساواناهايى در بخش هاى غربى و جنوبى جنگل خبر مى دهد. يكى از عوامل كليدى آن جنگل زدايى است كه به تنهايى مى تواند در غرب آمازون اكوسيستم را به يك منطقه خشك تر تبديل كند. گياهان اين منطقه كه به طور طبيعى خشك تر از ساير بخش هاى جنگل است، با ايجاد چرخه آب از طريق تبخير و تعريق به حفظ رطوبت كمك مى كنند. بدون گياهان خشكسالى تداوم مى يابد، ميانگين درجه حرارت نيز بالا مى رود. تغيير در كاربرى زمين حتى ممكن است به طرز نه چندان مشخصى موجب خشك شدن جنگل شود مثلاً با تغيير خصوصيات فيزيكى ابرهاى باران زا. در يك سرى آزمايش هاى انجام شده با هواپيماهايى كه در ستون هاى دود طى آتش سوزى هاى جنگل پرواز مى كنند، تيمى به رهبرى ماريا آسانكائو (Assuncao. M)، فيزيكدان انستيتوى ملى تحقيقات فضايى و همكارانش پائولو ارتاكسو (Artaxo.P) از دانشگاه سائوپائولو دريافته اند كه ذرات يا افشانه هاى دود با ممانعت از شكل گيرى قطرات درشت آب، ابرهايى را به وجود مى آورند كه قادر به بارش نيستند. كارلوس نوبره (Nobre.C)، اقليم شناس و دانشمند پيشتاز انستيتوى ملى تحقيقات فضايى برزيل، اثرات جنگل زدايى و گرمايش جهانى را در يك مدل كامپيوترى همراه با تغييرات پوشش هاى گياهى براساس مدل هاى استاندارد جهانى لحاظ كرده است. در يكى از سناريوهاى نوبره پيش بينى مى شود كه تا سال ۲۱۰۰ بيش از ۶۰ درصد از جنگل آمازون تبديل به «سرادو» شود. «سرادو» نوعى از ساوانا است كه غالب چشم اندازهاى مركز برزيل را تشكيل مى دهد. احتمالاً بازگرداندن چنين تغييرى در پوشش گياهى زمين به شرايط عادى بسيار دشوار خواهد بود. نوبره در اين باره مى گويد: «ما سيستم جنگل را وامى داريم تا شرايط نوينى از تعادل ناخواسته را تجربه كند.»
توضيح دادن اثرات گرمايش جهانى به تنهايى دشوارتر است. اما استيون وفسى (Wofsy.S)، دانشمند هواسپهر دانشگاه هاروارد و همكارانش روش جديدى را براى برآورد اثر تغييرات اقليمى بر شرايط كنونى جنگل، طراحى كرده اند. اين پژوهشگران احتمال وقوع حوادث حاد نظير خشكسالى هاى غيرعادى را در نظر گرفتند و آنها را با مشاهدات ميدانى بر روى رستنى هاى حساس به خشكى در جنگل ملى «تاباجوس» واقع در بخش مركزى _ غربى آمازون در ايالت پاراى برزيل مطابقت دادند. سپس از مدل هايشان براى ايجاد يك شبيه سازى كه تا ۲۵۰۰ سال را شامل مى شود، استفاده كردند و دريافتند چنانچه در يك قرن بيش از ۳۳ سال خشكسالى روى دهد، جنگل راه تبديل به «سرادو» را در پيش مى گيرد. لوسى هوتيرا ( Hutyra.L)، يكى از اعضاى تيم وفسى مى گويد: سرانجام كار به جايى مى رسد كه مجبور شويم آمازون را با ساواناها تقسيم كنيم.
كلام آخر اينكه موارد حاد و افراطى در مجموع از ميانگين ها مهمترند. در سناريوى تغيير جهانى، دما مى تواند بدون برجاى گذاشتن علائمى از آشفتگى و اختلال در اكوسيستم آمازون افزايش يابد. اما در مقياس قرن ها، برخى از نواحى جنگل نظير منطقه «تاباجوس» نسبت به تغييرات بسيار حساس و آسيب پذير خواهند بود. وفسى موضوع را بدين ترتيب توضيح مى دهد: «مقدار زيادى چوب خشكيده و سوخت براى آتش سوزى وجود دارد. فرض كنيد كه ۱۰ يا ۲۰ سال هيچ اتفاقى نمى افتد و بعد يك مرتبه يكى از اين خشكسالى ها رخ مى دهد و يك آتش سوزى به راه مى افتد. اگر آتش سوزى خيلى شديد نباشد، جنگل دوباره احيا مى شود. اما اگر ۱۵ يا ۲۵ سال ديگر با هم اين اتفاق تكرار شود آن وقت ديگر همه چيز نابود مى شود.
Scientific American,Feb.2005
كلاديو آنجلو
ترجمه: طاهره رنجبر
روزنامه شرق