باران ستاره ها
شراگيم امينى
شايد شبى را به خاطر داشته باشيد كه جسم پرنورى را در حال افتادن در آسمان ديده باشيد. در تمامى شب ها مى توان اجرام نورانى را در آسمان مشاهده كرد كه در جهت هاى مختلف در حال
افتادن و يا باريدن هستند. اين اجرام «شهاب » نام دارند كه ذرات جداشده اى از سيارك ها و ستار ه هاى دنباله دارى هستند كه مسير آنها در مسير زمين قرار گرفته است. ما در آسمان شهاب ها را در لحظه برخورد و سوختن در جو مشاهده مى كنيم. حاصل اين برخورد است كه ما شهاب ها را به صورت اجرام نورانى در حال بارش مى بينيم. آبان ماه امسال زمان دو بارش مهم است. «بارش شهابى اسدى» و «بارش شهابى ثورى» از جمله بارش هاى شهابى هستند كه هر ساله در ماه آبان رخ مى دهد. امسال اوج بارش شهابى اسدى لحظاتى پس از غروب خورشيد پنج شنبه ۲۶ آبان است. براى اين كه با بارش هاى شهابى و به خصوص بارش اسدى آشنا شويد در ابتدا مقدماتى را درباره تقسيم بندى آسمان و چگونگى شكل گيرى شهاب ها بيان مى كنيم.
• تقسيم بندى آسمان
زمين در مسير حركت خود به دور زمين بر روى محورى مى چرخد. از ديد ما ساكنان زمين، خورشيد در آسمان حركت ظاهرى دارد. مسير حركت خورشيد در زمينه ستاره هاى آسمان است و از محدوده ۱۲ صورت فلكى مى گذرد. مسير حركت خورشيد از اين صورت هاى فلكى را «دايره البروج» (Ecliptic) مى گويند. خورشيد هر ماه در يكى از اين صورت هاى فلكى قرار دارد. بر اساس اين مسئله هر ماهى كه خورشيد در يك صورت فلكى قرار دارد آن صورت فلكى نشان دهنده ماه آن موقع است. به طور مثال وقتى خورشيد در صورت فلكى ميزان است ماه مهر است. در آن ماهى كه خورشيد در آن قرار دارد صورت فلكى آن ماه ديده نمى شود. به طور مثال در ماه مرداد كه خورشيد در صورت فلكى شير (اسد)Leo قرار دارد اين صورت فلكى ديده نمى شود.
پيشينيان ما در گذشته هاى دور از ديدن آسمان تصاوير مختلفى به وجود مى آورده اند و با استفاده از حالت و شكل قرار گرفتن اجرام پرنور آسمان، اجرام را به صورت شكل هاى مختلفى مى ديدند. آنها اسم اين اشكال را صورت فلكى گذاشتند و براى هر صورت فلكى نامى برگزيدند. آنها مى خواستند با اين كار به نوعى آسمان را به قسمت هاى مختلف تقسيم كنند. بدين ترتيب است كه امروزه شما با نگاه كردن به آسمان صورت هاى فلكى بسيارى را مى بينيد. در حقيقت بسيارى از اجرام هر صورت فلكى به يكديگر هيچ ربطى ندارند و ممكن است ميليون ها كيلومتر از هم فاصله داشته باشند اما به صورت ظاهرى از ديد ما ساكنان زمين در نزديكى هم قرار دارند. به طور مثال ستاره قطبى كه نشان دهنده شمال است در صورت فلكى خرس كوچك (دب اصغر) قرار دارد. شكل قرار گرفتن ستاره هاى اين قسمت از آسمان شبيه به يك خرس كوچك است و يا حالت قرار گرفتن اجرام صورت فلكى شير (اسد) كه تقريباً به شكل يك شير است.
• بارش شهابى چيست
«شهاب سنگ ها» (Meteor) ذرات و تكه هاى جداشده از اجرام آسمانى هستند كه در فضا پراكنده اند. اندازه ها شهاب ها از يك ريگ كوچك شروع مى شود و در بزرگ ترين حالت به چند صدمتر مى رسد. يك شهاب سنگ مى تواند تكه اى از يك ستاره دنباله دار، يك سيارك و حتى سيارات منظومه خورشيدى باشد. منشاء بيشتر شهاب هايى كه با جو زمين برخورد مى كنند قطعات كوچكى از سر يك ستاره دنباله دار هستند. ستاره دنباله دار جرمى است كه به دور خورشيد مدار بسيار بزرگى دارد. آنها كوه هاى بزرگى از يخ و گاز و غبار هستند كه ممكن است از خارج از منظومه خورشيدى مدارشان آغاز شود و تا نزديكى هاى خورشيد برسد. وقتى كه يك دنباله دار در مدار خود به سمت خورشيد در حركت است تحت گرانش شديد خورشيد قرار مى گيرد و به خاطر گرماى بسيار خورشيد منابع عظيمى از يخ و گاز خود را از دست مى دهد. تكه هايى از ستاره دنباله دار كه از آن جدا شده اند به صورت رشته هايى در فضا باقى مى مانند و با اجرامى كه در مسير آنها قرار دارند برخورد مى كنند. هنگامى كه زمين در مسير يكى از اين رشته ها برخورد مى كند شهاب هاى آن رشته با جو زمين برخورد كرده و مى سوزند. در اين هنگام ما مى توانيم برخورد شهاب ها با جو زمين را به صورت اجرامى نورانى ببينيم كه به اصطلاح در حال باريدن هستند.
يك شهاب سنگ مى تواند قطعه اى از يك سيارك نيز باشد. تكه هاى شهاب سنگ هايى كه از سيارك ها جدا مى شوند بيشتر از جنس آهن و سنگ هستند. تاكنون سيارك هاى تقريباً بزرگى با زمين برخورد كرده اند كه از جمله آنها مى توان به حفره معروف بزرگ آريزونا اشاره كرد كه حاصل برخورد يك سيارك كوچك در حدود ۲۵ هزار سال قبل است. در سال ۱۹۰۸ نيز شهاب سنگ بزرگى پس از عبور از جو زمين به جنگل هاى سيبرى برخورد كرد و قسمت بزرگى از اين جنگل ها را سوزاند.
هر ماهى از سال دوران بارش يك بارش شهابى است. به طور مثال در ماه آذر زمان بارش شهابى جوزايى در صورت فلكى جوزا (Gemini) است و يا ماه مرداد زمان بارش شهابى برساووشى (Perseus) در صورت فلكى برساووش است. اين بدين معنا است كه در آن ماه عمده شهاب هايى كه در آسمان مى بينيم در محدوده آن صورت فلكى قابل مشاهده است. هم اكنون كه ما در ماه آبان قرار داريم زمان دوره بارش شهاب هاى اسدى است كه در محدوده صورت فلكى شير(اسد) ديده مى شود. هر بارش شهابى در يك يا چندين شب به اوج بارش خود مى رسد، يعنى بيشترين مقدار بارش اتفاق مى افتد. رصدگران زمان اوج هر بارش را به صورت روز و ساعت محاسبه مى كنند و ميزان بارش شهابى را در يك ساعت به دست مى آورند. (ZHR Zenithal Hourly Rate) ميانگين بارش شهاب در طول يك ساعت است كه با اين حروف اختصارى نشان داده مى شود. به طور مثال گفته مى شود كه اوج بارش شهابى برساووشى در شب ۲۲ مرداد و ساعت اوج بارش (بيشترين ميزان مشاهده شهاب) ساعت يك بامداد است و ZHR آن ۵۰۰ شهاب است.
بارش شهابى اسدى از جمله مهم ترين بارش هاى شهابى در طول سال است كه بازه آن در ماه آبان است و در روزهاى پايانى اين ماه بارش به اوج خود مى رسد. محدوده مشاهده بارش هاى اسدى در اطراف صورت فلكى شير(اسد) است. شهاب هاى اسدى جزء سريع ترين شهاب ها هستند و به همين دليل به شكل نور سفيدرنگى ديده مى شوند. سرعت اين شهاب ها بين ۷۰ تا ۷۵ كيلومتر در ثانيه است.
• تاريخچه رصد بارش شهابى اسدى
براى نخستين بار منجمان مصرى در سال ۹۰۲ ميلادى، بارش شهابى اسدى را رصد كردند. آنها بارش شهاب ها را به سقوط باران گونه ستاره ها تشبيه كردند. در بارش هاى بعدى منجمان چينى، ژاپنى، پرتغالى، فرانسوى و منجمان مسلمان (بارش ۱۲۰۲ ميلادى) بارش اسدى را ثبت كردند.
در واپسين سال قرن هجدهم بسيارى از دريانوردان و ساكنان آمريكا بارش پربار اسدى آن سال را رصد كردند. در سال۱۸۳۳ ميزان بارش شهاب هاى اسدى در ساعت اوج خود به هزاران عدد شهاب رسيد. مردمى كه در آن زمان شاهد اين بارش بودند فكر مى كردند كه دنيا به پايان رسيده است و همه چيز در حال نابودى است. اما منجمان كه مى دانستند اين واقعه بارش شهابى است با مشاهده دقيق شهاب ها، كانون بارش را مشخص كرده و ميزان شهاب ها و زمان اوج شها ب باران را به دست آوردند.
«هاينريش اولبرس» چهار سال بعد در سال ،۱۸۳۷ با بررسى بارش هاى اسدى در دهه هاى گذشته، دوره فعاليت اين بارش را ۳۳ يا ۳۴ سال تعيين كرد. در روزهاى پايانى سال۱۸۶۵ «ارنست تمپل» دنباله دارى را از قدر ظاهرى شش در صورت فلكى خرس بزرگ (دب اكبر) كشف كرد. در ابتداى سال بعد منجمى در رصدخانه هاروارد با نام «تاتل» نيز به طور مستقل موفق به كشف اين دنباله دار شد. بدين ترتيب اين دنباله دار به اسم هر دو منجمى كه آن را در يك محدوده زمانى كشف كرده بودند گذاشته شد. دنباله دار «تمپل- تاتل» در دوازدهم ژانويه ۱۸۶۶ به حضيض خود رسيد. در سال هاى ۱۸۹۹ و ۱۹۳۳ بر خلاف پيش بينى ها تعداد شهاب هاى بارش اسدى كم بود. علت آن اثر اختلالات گرانشى دو سياره مشترى و زحل بود كه گاهى باعث دور شدن توده ذرات دنباله دار از مدار زمين مى شود. بارش اسدى در سال ۱۹۶۶ بسيار پربار بود. در اين بارش در مدت كوتاهى آسمان پر از شهاب هايى بود كه با جو زمين برخورد مى كردند. در آمريكاى شمالى رصدگرانى بودند كه بيش از ۳۰شهاب را در يك ثانيه در گزارش هايشان به ثبت رسانده بودند.
دنباله دار «تمپل- تاتل» در آخرين گذر خود در ۹ اسفند ۱۳۷۷ به حضيض مدارش (نزديك ترين فاصله با زمين) رسيد. در اين سال اوج بارش در سپيده دم ۲۶ آبان يعنى ۲۰ ساعت زودتر از زمان پيش بينى شده، رخ داد و برنامه ريزى بسيارى از رصدگران شهاب را به هم ريخت و افراد زيادى نتوانستند اوج اين بارش را مشاهده كنند. علت اين اتفاق برخورد رشته اى از ذرات به جا مانده از گذر دنباله دار «تمپل- تاتل» در سال۱۳۳۳ ميلادى با زمين بود. اين توده داراى ذرات بزرگترى بود كه در نتيجه تعداد آذر گوى هاى آن بيش از حد معمول بود. در سال ۱۳۷۸ ميزان بارش شهاب هاى اسدى در ساعت اوج خود به ۳۷۰۰ شهاب رسيد. بسيارى از ساكنان غرب آسيا از جمله مردم ايران توانستند اين شهاب باران بى نظير را در آسمان مشاهده كنند. در سال ۱۳۷۹ تعداد ميزان بارش شهاب ها در زمان اوج بارش ۵۰۰ و در سال هاى ۱۳۸۰ و۱۳۸۱ بارش اسدى به حدود ۳۰۰۰رسيد. بر طبق پيش بينى ها دوره رگبارهاى شهاب هاى اسدى به پايان رسيده است.
• بارش شهابى اسدى امسال
امسال اوج بارش شهابى اسدى در ايران، ساعت ۱۸ پنج شنبه ۲۶ آبان است. ZHR (ميزان بارش شهابى) بارش شهابى اسدى امسال متغير است و ميزان ثابتى ندارد. بارش اسدى امسال به لحاظ تعداد شهاب پربار نيست و به ميزان اوج خود در سال هاى ۱۳۷۹ نمى رسد، بنابراين امسال شهاب هاى بسيار كمى از اين بارش را شاهد خواهيم بود. كانون بارش شهاب هاى اسدى در محدوده صورت فلكى شير (اسد) است. دقت داشته باشيد شهاب هايى كه در ديگر صورت هاى فلكى آسمان ديده مى شوند مربوط به بارش اسدى نيستند و هر كدام مربوط به بارش هاى شهابى ديگرى هستند كه منشاء جداگانه اى از هم دارند.
براى رصد شهاب هاى اسدى لازم نيست كه از شهرها دور شويد زيرا كه آنها را مى توان در داخل شهرها -البته در مناطقى كه آلودگى نورى كمترى دارند- مشاهده كرد. آسمان تقريباً تاريك و مقدارى صبر و حوصله، شب به يادماندنى را برايتان به خاطر خواهد گذاشت. اگر مى خواهيد كه به طور جدى شهاب ها را مشاهده و حتى تعداد و نوع آنها را ثبت كنيد بهتر است كه به مناطقى كه آلودگى نورى كمتر و افق هاى باز دارند برويد. با داشتن چند برگه كاغذ و يك خودكار به ثبت شهاب هايى كه در آسمان مى بينيد بپردازيد. زمان، قدر ظاهرى، رنگ و مسير حركت شهاب ها مهم ترين نكاتى هستند كه براى هر شهاب بايستى ثبت كنيد. دقت داشته باشيد كه تنها شهاب هايى كه در داخل و محدوده صورت فلكى شير(اسد) هستند مربوط به بارش شهابى اسدى هستند. اما اگر امكان خارج شدن از شهرتان را نداريد زياد ناراحت نشويد چرا كه با كمى صبر و حوصله مى توانيد در پشت بام، ايوان، حياط خانه و به طور كل هر مكانى كه آلودگى نورى كمترى دارد شهاب ها رامشاهده كرده و از رصد آنها لذت ببريد.
• بارش شهابى ثورى
اين روزها دوران بارش شهابى ثورى نيز است. در ميانه ماه آبان زمين از ميان توده اى از غبارى كه به جامانده از دنباله دار «P/Encke2» است، عبور مى كند. عبور زمين از ميان اين ذرات ريز باعث مى شود تا اين ذرات(شهاب) با سرعتى نزديك به ۱۷۰۰ كيلومتر با جو زمين برخورد كرده و بسوزند. كانون اين بارش صورت فلكى ثور است. بيشترين تعداد اين شهاب ها در محدوده ۳۰ تا ۴۰درجه اى از كانون اين بارش شهابى در صورت فلكى ثور قابل رصد هستند. بارش شهابى ثورى امسال همراه با ظهور آتشگوى نيز خواهد بود.
• پيشواز بارش شهابى جوزايى
اگر به هر صورتى موفق به رصد بارش شهابى اسدى و ثورى نشديد در انتظار بارش شهابى بعدى باشيد. ماه آينده (آذر) دوران فعاليت بارش شهابى جوزايى است. در هفته پايانى اين ماه در روزهاى ۲۲ تا ۲۵ آذر ميزان بارش شهاب هاى جوزايى به اوج خود مى رسد. باورهاى بسيارى درباره مشاهده شهاب در فرهنگ هاى مختلف وجود دارد. بهترين باور آن است كه شهاب هاى آسمانى، كه از زيباترين پديده هاى طبيعى آسمان است را نشانه اى از عظمت و بزرگى دنياى بى نهايت خود بدانيم.
روزنامه شرق
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر